آمپوتاسیون یا قطع عضو یک عمل جراحی برای قطع کردن اندام (دست یا پا) یا بخشی از اندام (انگشت، پایین دست، انگشت پا یا قسمت پایین پا) است. قطع عضو ممکن است به دلایل مختلف ضروری شود. دو دسته عمده‌ی قطع عضو، قطع عضو تروماتیک و قطع عضو غیر تروماتیک هستند. اصطلاح پروتز می‌تواند به هر وسیله مصنوعی که برای جایگزینی بخشی از بدن در نظر گرفته شده است، از دریچه‌های قلبی گرفته تا کاشت دندان اشاره کند. برای افرادی که از دست دادن عضوی از اندامشان را تجربه کرده‌اند، پروتز به‌طورکلی یک دست مصنوعی، قسمت پایین دست و کف دست مصنوعی، پای مصنوعی یا قسمت پایین پا است که برای جایگزینی اندام از دست رفته از لحاظ عملکردی و یا ظاهری طراحی شده است.
دلایل قطع عضو
آمپوتاسیون به معنای بریدن و جدا کردن یک استخوان از بافت سالم است. هنگامی که بخشی از بدن از قسمت مفصل جدا می‌شود، به آن قطع مفصل یا قطع اندام از محل مفصل (disarticulation) اشاره می‌شود. قطع عضو در مواردی انجام می‌شود که انتظار نمی‌رود بخشی از بدن بیمار بهبود پیدا کند و در نتیجه، زندگی بیمار در خطر قرار می‌گیرد. علل قطع عضو می‌تواند شامل اختلالات گردش خون، عفونت‌ها، حوادث، سرطان یا ناهنجاری مادرزادی اندام‌ها (دیسملی) باشد. در برخی موارد، نیاز به قطع عضو از قبل پیش بینی شده است. از سوی دیگر، در بعضی موارد، قطع عضو به‌صورت غیرمنتظره و ناگهانی لازم می‌شود، به عنوان مثال در صورت وقوع صدمات شدید پس از تصادف.
قطع عضو در مواردی از اختلالات گردش خون
یک بیماری که به‌عنوان بیماری انسداد شریانی شناخته می‌شود، شایع‌ترین علت قطع عضو است. جدای از دیگر بیماری‌های متابولیکی مانند دیابت، یک عارضه تحت عنوان “پای سیگاری” – smoker’s leg – شناخته شده است که یک بیماری انسداد شریانی بسیار شناخته شده و گسترده است. هنگامی که جریان خون مختل شود، دیگر اکسیژن کافی به ساق پا نمی‌رسد. در صورت ابتلای یک فرد به این عارضه، اغلب اوقات به‌خصوص هنگام راه رفتن احساس درد می‌کند. پا یا قسمت مچ به پایین پا از بقیه بدن سردتر است و گاهی نیز به رنگ مایل به قرمز می‌باشد. قطع عضو یک اندام تحتانی فقط در صورتی انجام می‌شود که گردش خون با سایر روش‌های جراحی عروقی قابل ترمیم نباشد. هدف از قطع عضو جزئی نیز حفظ بقیه‌ی قسمت‌های پا یا کف پا است.
آمپوتاسیون در موارد ابتلای سندرم پای دیابتی
سندرم پای دیابتی یکی از شایع‌ترین دلایل قطع عضو پا یا کف پا است. اگرچه تعداد افرادی که در سنین بالاتر زندگی می‌کنند، بیشتر و بیشتر می‌شود و ازاین‌رو تعداد مبتلایان به دیابت در حال افزایش است و تعداد موارد قطع عضو تا حد بسیار کمی تغییر می‌کند (کمی کاهش یافته). این به لطف مراقبت بهتر و امکانات جدید برای افراد مبتلا است.
مرض قند عموماً باعث ایجاد چندین اختلال می‌شود که متقابلاً در حال تشدید هستند:
- کاهش تعریق باعث می‌شود پاها و کف پاها خشک شود و ترک خورده شود.
- رسوبات قندی موجود در اعصاب باعث می‌شود افراد مبتلا به این بیماری، حس (لامسه) خود را از دست دهند تا جایی که دیگر متوجه ترک‌ها و زخم‌هایشان نمی‌شوند.
- مرض قند یا دیابت شیرین به شدت باعث اختلال در روند بهبودی زخم می‌شود.
- هنگامی که جتی جراحت‌ها در معرض فشار قرار می‌گیرند، زخم‌ها بزرگ‌تر می‌شوند. بافت ملتهب می‌شود و از بین می‌رود (به اصطلاح می‌میرد).
همچنین این خطر وجود دارد که ساق پا و کف پا سریع‌تر ملتهب می‌شوند زیرا جریان خون بر اثر بیماری دیابت مختل شده و سلول‌ها در این نواحی می‌میرند.
آمپوتاسیون پس از تصادف
فراوانی قطع عضو پس از تصادفات – به طور مثال در هنگام کار و حوادث رانندگی – به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. دلایل زیادی برای این امر وجود دارد، از جمله استانداردهای بهداشتی و ایمنی بالاتر. پیشرفت در زمینه‌های مراقبت‌های ویژه و جراحی به این معنی است که در بسیاری موارد اعصاب، عروق، استخوان‌ها و بافت نرم اندام‌های آسیب دیده قابل ترمیم هستند، بنابراین قطع عضو به‌عنوان آخرین راه حل ضروری محسوب نمی‌شود.
آمپوتاسیون به علت وجود تومورها
قطع عضو به علت سرطان نسبتاً نادر است. اگرچه، غالباً تومورهایی نزدیک به زانو یا در ناحیه مفصل ران وجود دارند. در حدود نیمی از قطع عضو در ناحیه‌ی باسن و لگن به دلیل وجود تومور است. هدف از قطع عضو در چنین مواردی نجات جان بیمار با جلوگیری از شیوع سلول‌های سرطانی است که ممکن است بر سایر قسمت‌های بدن تأثیر می‌گذارد.
آمپوتاسیون به علت عفونت
با توجه به اثرات موثر داروهای آنتی‌بیوتیک امروزی، قطع عضو به علت عفونت بسیار کمتر شده است. استفاده از ضدعفونی کننده‌های با استاندارد بالا در مراقبت‌های پزشکی و استفاده از آمپول‌های کزاز به عنوان ضدعفونی کننده‌ها، دلیل دیگری برای کاهش قطع عضو به علت عفونت است. با این حال، باید حتی با آسیب ناچیزی نیز هشیار باشید. علائم عفونت و التهاب شامل قرمزی، تورم، تب، درد و زخم می‌شوند.
نحوه آماده‌سازی
- جراح عروق شما دستورالعمل‌هایی را برای نحوه آماده‌سازی پیش از عمل، از جمله داروهایی که باید در صبح روز جراحی مصرف کنید به شما می‌دهد.
- اگر هنوز به بیمارستان نرفته‌اید، به شما اطلاع داده می‌شود که در چه روزی و در کجا عمل جراحی‌تان گزارش شود.
- اقدامات آمادگی برای این عمل از 6 ساعت قبل از عمل یا نیمه شب قبل از عمل شروع می‌شود، از این زمان به بعد نباید چیزی بخورید. داروهایی را که باید در صبح روز جراحی مصرف کنید، می‌توانید با یک جرعه آب بخورید.
خطرات
- خونریزی و عفونت به دنبال هر عمل جراحی ممکن است وجود داشته باشد. تیم جراحی شما خونریزی را که در اتاق عمل اتفاق می‌افتد متوقف می‌کنند و ممکن است یک کیسه‌ی تخلیه پس از عمل نیز، برای کنترل خونریزی بعد از عمل، همچنان به‌صورت متصل به شما باقی بماند. برای جلوگیری از خطر عفونت، داروهای آنتی بیوتیکی قبل از عمل تجویز می‌شوند و پوست با یک محلول ضد عفونی کننده پاک می‌شود. بااین‌وجود، گاهی اوقات عفونت‌هایی رخ می‌دهند و نیاز به درمان دارند.
- بهبودی ضعیف زخم‌ها یا خراب شدن زخم ممکن است رخ دهد، به‌خصوص اگر عمل جراحی شما به دلیل عفونت یا جریان خون ضعیف بوده باشد. تیم جراحی شما، محل بریدگی‌های روی بدنتان را در طول مدت بستری در بیمارستان بررسی می‌کند تا بر روند بهبودی نظارت کند و علائم عفونت را تحت نظر داشته باشد.
- لخته‌های خون در پاها به دلیل عدم تحرک بعد از عمل جراحی ممکن است ایجاد شوند. از داروهای رقیق کننده‌ی خون با دوز پایین غالباً برای جلوگیری از تشکیل لخته خون استفاده می‌شود.
- درد فانتوم (درد عضو قطع شده)، حسی که گویا اندام هنوز وجود دارد، گاهی اوقات رخ می‌دهد. این عارضه اغلب با دارو یا تراپی قابل درمان است.
- سایر شرایط و مشکلات پزشکی، از جمله بیماری عروق کرونر، بیماری قلبی و دیابت می‌تواند خطر عوارض بعد از عمل را افزایش دهد.
چه انتظاری می‌توان پس از درمان داشت؟
نظارت
شما بعد از عمل جراحی قطع عضو، برای چند روز در بیمارستان خواهید ماند. تیم جراحی شما توجه بیشتری به پانسمان و محل بریدگی‌هایتان خواهد داشت و بر روند بهبودی شما نظارت خواهد کرد. صلاحیت‌های ترخیص از بیمارستان شامل کنترل کافی درد با مصرف داروهای خوراکی، علائمی که نشان می‌دهد که زخم قطع عضو به‌خوبی بهبود می‌یابد و عمل جراحی شما با موفقیت انجام شده است.
دارو
بسیاری اوقات، ناراحتی قابل توجهی که قبل از جراحی داشته‌اید (و دلیل قطع عضوتان شده بود) برطرف می‌شود؛ اما ممکن است به خاطر برش‌های جراحی‌تان دچار درد و ناراحتی شوید که این درد را می‌توان با داروهای مناسبی تسکین داد. همچنین ممکن است مصرف یک دوره داروهای آنتی‌بیوتیک برای شما تجویز شود.
زمان احتمالی کاردرمانی و توان‌بخشی
شما باید تحت برنامه‌ی فیزیوتراپی کار کنید تا یاد بگیرید که چگونه می‌توانید فعالیت خود را در این وضعیت جدیدتان تنظیم کنید. تیم مراقبت شما توصیه خواهد کرد که قبل از رفتن به خانه، در یک مرکز توان‌بخشی بمانید تا این برنامه را طی کنید.
ارزیابی برای پروتز عضو مصنوعی
اگر شما یک دست یا پای قطع شده داشته باشید و جای بریدگی آن به‌خوبی در حال بهبودی است، می‌توانید گزینه‌ی مناسبی برای پروتز مصنوعی دست یا پا باشید. قرار دادن این پروتزهای عضو مصنوعی معمولاً 4 الی 6 هفته بعد از عمل انجام می‌گیرد و آموزش و دستورالعمل‌هایی برای استفاده از پروتز در اختیار شما قرار خواهد گرفت.
انواع پروتزهای عضو مصنوعی موجود
پروتزهای عضو مصنوعی متنوعی برای افرادی که دچار قطع عضو شده‌اند، وجود دارد. نوع مناسب برای شما به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله اینکه اهداف تحرک شما چیست و اینکه می‌خواهید از پروتز چه استفاده‌ای کنید. پزشک، متخصص ساخت پروتز و کار درمان یا فیزیوتراپیست به شما برای انتخاب پروتز مناسب برای شما همکاری خواهند کرد.
پروتزهای دست مصنوعی
- پروتزهایی که با نیروی بدن کار می‌کنند: این پروتز باعث می‌شود که اندام مصنوعی با حرکت دست دیگر شما از طریق مهار و کابل پوشیده شده در اطراف تنه شما کنترل شود.
- پروتز زیبایی: پروتزی است که برای جایگزین کردن ظاهر عضو از دست رفته طراحی شده است. این پروتزها کمی متفاوت از اندام طبیعی هستند. پروتزهای زیبایی با ساخت سفارشی، دارای لکه و خال و دانه‌های پوستی، رگ، ناخن و مو با یک پوشش سیلیکونی هستند که مشابه ظاهر پوست می‌باشند.
- پروتز میوالکتریک: این پروتز به الکترودهای موجود در بازوی شما متصل می‌شود و این امکان را به شما می‌دهد تا پروتز را با سیگنال‌های الکتریکی ایجاد شده از عضلات خود کنترل کنید.
- ترانس مورال: نوعی پروتز است که هنگامی که اندام قطع شده شامل مفصل آرنج نیز می‌شود (یعنی قطع عضو بالای آرنج)، به بازوی فوقانی شما متصل می‌شود. در مقایسه با مورد ترانس رادیال که در زیر به آن اشاره شده است.
- ترانس رادیال: نوعی پروتز است که به بازو و در زیر آرنج شما متصل می‌شود. در مقایسه با مورد ترانس مورال که در بالا به آن اشاره شده است.
پروتزهای پای مصنوعی
- اتصال مچ پا- کف پا (Foot-ankle assembly): بخشی از پروتز پا است که پایداری را برای ایستادن و راه رفتن فرد فراهم می‌کند. ساختار و عملکرد خاص آن را می‌توان بسته به اینکه آیا از این پروتز برای ایستادن، پیاده‌روی یا دویدن و پریدن استفاده می‌شود، متفاوت است.
- ترانس فمورال (Transfemoral): نوعی پروتز است که شامل مفصل زانوی مصنوعی است و هنگامی که اندام قطع شده شامل زانو می‌شود (یعنی قطع عضو بالای زانو) به ران شما متصل می‌شود. در مقایسه با مورد ترانس تیبیال که در زیر به آن اشاره شده است.
- ترانس تیبیال (Transtibial): نوعی پروتز است که به پای شما در قسمت زیر زانو متصل می‌شود. در مقایسه با مورد ترانس فمورال که در بالا به آن اشاره شده است.
جدول زمانی انجام کار پروتز
دریافت پروتز یک کار یک‌باره نیست. این یک فرآیند مبتنی بر همکاری و چند مرحله‌ای است. پروتزها متناسب برای اندام خود شما و همچنین برای اهداف فعالیت شما ساخته می‌شوند. برای این کار باید با یک تیم متخصص چند رشته‌ای کار کنید که نیازهای شما را از همه زوایا در نظر گرفته و به شما در پیشروی در این فرایند مهم کمک می‌کند. یک متخصص معتبر در ساخت پروتز که می‌توانید به آن اعتماد کنید، بخش مهمی از این تیم خواهد بود. برای اینکه بتوانید ایده‌ای در مورد مراحل ساخت و دریافت یک پروتز عضو مصنوعی داشته باشید، در اینجا یک جدول زمانی کلی برای شما ارائه شده که از عمل جراحی شروع می‌شود:
- مرحله 1) بهبودی زخم بعد از عمل. زمان لازم برای این مرحله می‌تواند متفاوت باشد.
- مرحله 2) شکل گیری اندام. بعد از بهبود کامل محل زخم در مرحله 1، پزشک شما را به استفاده از جوراب فشرده کننده (جوراب طبی مخصوص) برای شکل دادن به اندام باقیمانده جهت آماده‌سازی برای دریافت پروتز، توصیه می‌کند.
- مرحله 3) تجویز و آماده‌سازی پروتز موقت. وقتی پزشک مطمئن شود که شما آماده شده‌اید، پروتز موقت را برایتان تجویز می‌کند. طی 4 تا 6 هفته آینده، شما چندین مراجعه به مطب متخصص ساخت پروتز خواهید داشت تا قالبی از اندام شما ساخته شده و تنظیماتی در دستگاه انجام شود.
- مرحله 4) با پروتز موقت خود فیزیوتراپی و کاردرمانی را شروع کنید. فیزیوتراپی یا کاردرمانی به‌طورکلی بخش اصلی در روند بهبودی – و به ویژه برای دریافت پروتزها است. در حالت ایدئال، این مرحله بیش از 4 تا 6 ماه، با برنامه‌ی درمانی منظم، طول می‌کشد.
- مرحله 5) به‌تدریج برنامه پوشیدن پروتز خود را افزایش دهید. در ابتدا پروتز را برای مدت‌زمان کوتاهی بپوشید. درنهایت، شما قادر خواهید بود آن را برای کل روز بپوشید.
- مرحله 6) تجویز پروتز دائمی. سرانجام پروتز دائمی برای شما تجویز می‌شود. ازآنجاکه این وسیله برای طولانی‌مدت بوده و سفارشی ساخته شده است، با همکاری با کل تیم توان‌بخشی خود بهترین نتیجه را خواهید گرفت. همان روند 4 تا 6 هفته برای عادت کردن به آن و تنظیمات آن با کمک پزشک متخصص پروتز شما انجام می‌شود و در نتیجه یک اندام مصنوعی سفارشی ساخته شده که متناسب با نیازها و اهداف شما، طراحی شده است، خواهید داشت. در حالی که پروتز به‌عنوان یک عضو دائمی محسوب می‌شود، باید بدانید که افرادی که از پروتز عضو مصنوعی استفاده می‌کنند، به‌طور معمول به بیش از یک پروتز در طول زندگی خود احتیاج خواهند داشت. این روند دریافت پروتز عضو مصنوعی ممکن است چندین بار در طی چند سال اتفاق بیفتد.
