زانوی پرانتزی در کودکان بسیار شایع می‌باشد و باعث می‌شود تا یک یا هر دو پای کودک به سمت بیرون خمیده می‌شوند. در اثر بروز عارضه زانوی پرانتزی، در حالت ایستاده بین دو ساق پا و زانوها فاصله وجود دارد. زانوی پرانتزی در نوجوانان به ندرت ایجاد می‌شود. در بیشتر موارد کودکان مبتلا به این عارضه دارای اضافه وزن هستند. همزمان با رشد کودک، زانوی پرانتزی معمولاً به خودی خود بهبود پیدا می‌کند. در صورت شدید بودن زانوی پرانتزی، امکان دارد پزشک استفاده از روش‌های درمانی غیر جراحی مانند بریس، فیزیوتراپی و مصرف دارو را توصیه کند. چنانچه گزینه‌های درمانی غیر جراحی تاثیری در بهبود عارضه نداشته باشند، از جراحی جهت رفع زانوی پرانتزی استفاده می‌شود.
زانوی پرانتزی و زانوی ضربدری
زانو یک مفصل است که به شکل لولای یک طرفه تشکیل شده است و از استخوان ران (فمور) و درشت‌نی (تیبیا) ساخته شده است. انعطاف‌پذیری موجود در انتهای استخوان فمور و تیبیا، امکان چرخش محدودی در زانو را فراهم می‌کند. غضروف و مایع مفصلی نیز کمک می‌کنند تا زانو روان و پایدار باشد. حتی در حرکات طبیعی، فشاری به اندازه دو یا سه برابر وزن بدن بر روی زانو وارد می‌شود.
با توجه به ساختار لگن و زاویه استخوان ران، زانو به طور طبیعی یک زاویه ضربدری دارد. اما در صورت خروج این زاویه از حالت طبیعی، زاویه زانو بیش از حد ضربدری یا پرانتزی می‌شود.
زانوی پرانتزی، که بیشتر در افراد مبتلا به آرتروز رخ می‌دهد، باعث وارد شدن فشار بر روی بخش داخلی زانو (نقطه اتصال استخوان ران و درشت‌نی) می‌شود و باعث افزایش فاصله بین این دو استخوان به سمت خارجی زانو می‌شود. در حالت زانوی ضربدری، عکس این وضعیت ایجاد می‌شود: فشار بر روی بخش خارجی زانو وارد می‌شود و فاصله بین دو استخوان ران و درشت‌نی به سمت داخلی زانو افزایش می‌یابد.
در صورت پرانتزی شدن زانو، ناهم‌راستایی می‌تواند سبب شود تا فضای خارجی زانوی افزایش پیدا کند. در صورت افزایش ناهم‌راستایی، فشار بیشتری بر بخش داخلی زانو وارد شده و غضروف بیشتر دچار آسیب‌دیدگی می‌شود.
خم کردن زانو سبب لغزیدن استخوان کشکک زانو بر روی شیار انتهای استخوان ران می‌شود. در صورتی که وزن بدن بر مفصل زانو در زمان خم شدن قرار بگیرد، فشار بسیار زیادی بر استخوان کشکک وارد می‌شود. در نتیجه راستای زانو به هم خورده و یا غضروف قسمت عقب زانو دچار آسیب‌دیدگی می‌شود و می‌تواند سبب ایجاد درد شود.
دلایل ایجاد زانوی پرانتزی (ژنو واروم)
دلایل شایع ایجاد زانوی پرانتزی عبارتند از:
- زانوی پرانتزی طبیعی (فیزیولوژیکی): این عارضه در بیشتر کودکان زیر 2 سال به عنوان بخشی از روند طبیعی فیزیولوژیکی بروز می‌کند. معمولاً زانوی پرانتزی در سنین 3 تا 4 سال رفع شده و ظاهر پاها به شکل طبیعی در خواهد آمد.
- بیماری بلانت: این عارضه باعث بروز ناهنجاری در صفحه رشد در بخش فوقانی درشت نی (تیبیا) می‌شود.
- راشیتیسم: در اثر کمبود کلسیم، فسفر یا ویتامین D که جهت رشد استخوان ضروری هستند، این بیماری استخوانی در کودکان بروز می‌کند.
- آسیب‌دیدگی و وارد شدن ضربه
- عفونت
- تومور
علائم زانوی پرانتزی
مشخص‌ترین نشانه زانوی پرانتزی، خمیدگی زانوهای کودک در زمان ایستادن و راه رفتن است. علائم شایع دیگر شامل الگوی غیرطبیعی راه رفتن و برگشتن پنجه پا به سمت داخل می‌باشند. این عارضه معمولاً باعث ایجاد درد نمی‌شود. البته امکان دارد در دوره نوجوانی در لگن، زانوها و یا مچ پا درد ایجاد شود.
تشخیص زانوی پرانتزی
تشخیص زانوی پرانتزی از طریق معاینه بدنی بیمار انجام می‌شود. چنانچه سن کودک بیشتر از دو سال و نیم باشد و همچنین در صورت متقارن بودن ظاهر پاها، امکان دارد از تصویربرداری با اشعه ایکس استفاده شود.
ضرورت درمان زانوی پرانتزی
افراد معمولاً در ارتباط با درد زانو یا مچ پای ناشی از عارضه زانوی پرانتزی و بروز آرتروز در آینده نگران هستند. برخی دیگر از افراد نیز از ظاهر پاهای خود ناراضی هستند و از خطر ناشی از بروز این عارضه بی‌اطلاع هستند.
امکان وارد شدن آسیب به زانو
در اثر بروز زانوی پرانتزی، فشار به صورت نامتوازن بر زانوها وارد می‌شود. این حالت سبب پارگی مینیسک داخلی و غضروف مفصلی شده و می‌تواند باعث بروز درد در باند ایلیوتیبیال شود. در مفصل زانو، غضروف دچار آسیب‌دیدگی شده و سبب ساییدگی استخوان‌ها می‌شود. عوامل مختلفی در تخریب مفصل زانو مؤثر هستند مانند چاقی، سابقه خانوادگی آرتروز و فعالیت جسمانی شدید. به عبارتی دیگر، هم افراد دارای اضافه وزن و هم افراد دارای تناسب اندام در معرض بروز زانوی پرانتزی هستند.
زانوی پرانتزی می‌تواند سبب چرخش زانو شود
در بسیاری از افراد علاوه بر عارضه زانوی پرانتزی، چرخش استخوان تیبیا (درشت‌نی) نیز وجود دارد. در این حالت ساق پا در مقایسه با زانوها به سمت داخل یا خارج چرخش می‌کند. امکان دارد میزان چرخش پا کاملاً واضح باشد. البته در بسیاری از موارد این چرخش جزئی می‌باشد. برای مثال افراد دارای چرخش خارجی درشت‌نی (تیبیا) در هنگام راه رفتن پای خود را مستقیم بر روی زمین قرار داده و زانوهایشان به سمت داخل متمایل است.
این حالت بیشتر در زمان دویدن افراد مشخص می‌شود. این افراد در زمان استفاده از دوچرخه با مشکل مواجه می‌شوند؛ چرا که زانوهایشان به بدنه دوچرخه برخورد می‌کند. چرخش استخوان تیبیا باعث چرخش مفصل زانو و مچ پا شده و سبب آسیب‌دیدگی مینیسک و غضروف مفصل می‌شود.
ترمیم ساختار استخوان سبب بهبود عملکرد می‌شود
راستای صحیح اندام بر کل بدن تأثیر مثبت می‌گذارد. در این حالت عضلات و تاندون‌ها در راستای خود حرکت کرده و عملکرد آن‌ها بهبود پیدا می‌کند و فشار بیش از حد بر رباط‌ها وارد نمی‌شود. با ترمیم ساختار استخوان، ورزشکاران حرفه‌ای که پیش از این به درد ناشی از زانوی پرانتزی دچار بوده‌اند، قادر هستند که پس از جراحی با عملکرد بهتری فعالیت‌های ورزشی خود را ادامه دهند. در صورتی که زانو در اثر آرتروز دچار آسیب‌دیدگی نشده باشد، نتیجه درمان از میزان موفقیت بیشتری برخوردار است.
درمان زانوی پرانتزی می‌تواند نیاز به جراحی را رفع کند
بسیاری از افراد مبتلا به زانوی پرانتزی، از جراحی تعویض مفصل زانو استفاده می‌کنند. اگرچه این روش درمانی در رفع عارضه زانوی پرانتزی مؤثر می‌باشد، با این حال نتیجه درمان در مقایسه با وضعیت طبیعی زانو در حالت سالم چندان کارآمد نمی‌باشد. امکان دارد استفاده از روش جراحی استئوتومی جایگزینی برای جراحی تعویض مفصل زانو محسوب شود.
درمان پای پرانتزی و درد ناشی از آن
هدف از برنامه درمانی، رفع علت اصلی ایجاد این عارضه و هر گونه مشکل مرتبط با آن می‌باشد. عدم تشخیص یا درمان پای پرانتزی می‌تواند منجر به بروز التهاب مفاصل در زانوها و لگن در آینده شود.
ارزیابی پای پرانتزی کودکان
در بیشتر کودکان، با گذشت زمان و رشد کودک عارضه پای پرانتزی به خودی خود بهبود پیدا می‌کند. در صورت وجود تردید در ارتباط با بهبودی این عارضه، والدین می‌توانند هر شش ماه یک بار از پاهای کودک عکس گرفته و تغییرات ایجاد شده را ثبت کنند.
فیزیوتراپی
فیزیوتراپی توسط تمارین ورزشی خاص، ماساژ، طب سوزنی و بریس بدون ایجاد عوارض جانبی می‌تواند به عنوان روش مناسبی جهت توان‌بخشی و ترمیم عارضه پای پرانتزی مورد استفاده قرار بگیرد.
کفش و کفی طبی
استفاده از کفش طبی در رفع مشکلات مربوط به پا بسیار مؤثر است. کفش‌های طبی جهت اصلاح چرخش مچ پا به داخل یا خارج مورد استفاده قرار می‌گیرند. ارتزهای مخصوص کودکان سبب بهبود راستا و عملکرد پا می‌شوند. کفش و کفی طبی نیز سبب بهبود راستای زانو و ساق پا شده و به کاهش فرسودگی کفش ناشی از عارضه زانوی پرانتزی کمک می‌کنند.
زانوبند طبی و بریس
افراد در صورت وجود عارضه زانوی پرانتزی می‌توانند از زانوبندهای ساخته شده از مواد انعطاف‌پذیری که بر روی زانو قرار می‌گیرند استفاده کنند. این زانوبندها به حفظ ثبات زانو کمک می‌کنند چرا که فشار وارد بر زانو توسط زانوبند به عنوان یک نشانه حسی جهت انقباض عضلات در زمان نیاز عمل می‌کند. البته زانوبند در جهت تغییر بیومکانیک یا راستای زانو چندان مؤثر نمی‌باشد.
امکان استفاده از بریس‌های بدون نیاز به نسخه پزشک نیز وجود دارد؛ ولی توصیه می‌شود که پس از تشخیص و ارزیابی عارضه توسط پزشک، بریس مورد نظر تهیه شود. بریس بایستی برای هر شخص به طور جداگانه ساخته شود.
تمارین ورزشی
انجام ورزش برای بهبودی ضروری است ولی چنانچه به شکل صحیح انجام نشود، امکان دارد سبب تشدید مشکل زانو شود. درد و ورم می‌توانند بر عضلات تأثیر منفی گذاشته و قدرت آن‌ها را کاهش دهند. فعالیت جسمانی شدید می‌تواند باعث تشدید عارضه و ضعیف شدن عضلات مورد نظر شود. در واقع تمارین تقویتی بایستی به صورت تدریجی و آهسته انجام شوند و نبایستی سبب ایجاد درد بیشتر زانو شوند. استفاده از ارتز یا بریس زانو جهت رفع ناهم‌راستایی پیش از آغاز تمرینات در رفع درد زانو مؤثر است.
تمارین ورزشی نباید سبب وارد آمدن وزن و فشار زیاد بر زانو شوند. به این منظور انجام حرکات ورزشی در استخر بسیار مفید می‌باشد. پزشکان معمولاً توصیه می‌کنند که به جای تقویت عضلات چهار سر ران به کمک تمارین ورزشی سنگین، اشخاص از حرکاتی که به فعالیت‌های روزمره مرتبط می‌باشد جهت تقویت این عضلات استفاده کنند. دوچرخه‌سواری ورزشی است که سبب بهبود عملکرد عضلات و کاهش وزن و همچنین بهبود عملکرد دستگاه گردش خون می‌شود. ولی بسته به شدت تمرینات انجام شده امکان دارد بر مفصل زانو فشار وارد کند. به همین جهت برنامه ورزشی بایستی تحت نظارت پزشک و با توجه به وضعیت جسمانی بیمار طراحی و اجرا شود.
مصرف دارو
شخص می‌تواند مصرف دارو را با استامینوفن آغاز کند، ولی در صورتی که همچنان درد وجود دارد، مصرف این دارو نباید ادامه داده شود. استامینوفن اولین داروی تجویز شده توسط پزشک به منظور رفع درد زانو محسوب می‌شود چرا که عوارض آن از داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن و ناپروکسن کمتر است. ولی استامینوفن نیز دارای عوارض می‌باشد. به علت احتمال بروز مشکلات کبدی، این دارو نباید در مقادیر بیش از 4000 میلی‌گرم در روز مصرف شود. در صورت عدم تأثیر این دارو می‌توان از داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی استفاده کرد. مصرف داروهای مهارکننده پمپ پروتون مانند اسموپرازول (نکسیوم) به جلوگیری از بروز عوارض گوارشی ناشی از مصرف داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی کمک می‌کند.
