ستون فقرات شامل 24 استخوان در پشت (مهره‌های آزاد) به علاوه استخوان دنبالچه (استخوان خاجی) است. مهره‌ها بیشترین بار وزن بدن را تحمل می‌کنند و به همین دلیل تحت فشار زیادی قرار می‌گیرند. دیسک‌های غضروفی در بین هر استخوان پشت به جلو، به منظور جلوگیری از آسیب و حفاظت از استخوان‌ها، وجود دارند. ستون فقرات یک کانال محافظ را تشکیل می‌دهد که از جمع شدن استخوان‌ها تشکیل شده است و در داخل این کانال، نخاع قرار دارد.
نخاع یک ساختار لوله‌ای بلند و شکننده است که از ساقه مغز شروع شده و به سمت پایین در ستون فقرات ادامه می‌یابد. نخاع از اعصاب تشکیل شده است که پیام‌های ورودی و خروجی را بین مغز و سایر بخش‌های بدن منتقل می‌کنند.
- بیشتر صدمات ستون فقرات در اثر تصادف وسایل نقلیه موتوری، زمین خوردن، تهاجم و صدمات ورزشی رخ می‌دهند.
- علائمی مانند از دست دادن حس لامسه، از دست دادن قدرت عضلانی و از دست دادن عملکرد روده، مثانه و عملکرد جنسی ممکن است موقتی یا دائمی باشند.
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (برای ارزیابی آسیب وارده به بافت نرم، نخاع یا رباط‌ها) و/یا توموگرافی کامپیوتری (برای ارزیابی آسیب وارده به استخوان) از بهترین روش‌های شناسایی آسیب هستند.
- درمان شامل تثبیت ستون فقرات، داروهایی برای تسکین علائم، انجام عمل جراحی در برخی مواقع و معمولاً توانبخشی است.
ستون فقرات و نخاع
آسیب‌های ستون فقرات ممکن است بر استخوان‌های ستون فقرات، نخاع یا ریشه اعصاب نخاعی که از فضاهای بین مهره‌ها عبور می‌کنند (شاخه‌های کوتاه اعصاب نخاعی) تأثیر بگذارند. کلاف ریشه‌های عصبی که از انتهای نخاع به سمت پایین امتداد دارند نیز ممکن است آسیب ببینند. صدمات وارده به نخاع به یکی از روش‌های زیر باعث آسیب یا اختلال در عملکرد عصب می‌شوند:
- جراحت در اثر آسیب‌دیدگی با یک لبه کند (مانند سقوط یا برخورد با شیء)
- فشار (فشردگی) توسط استخوان‌های شکسته، تورم یا تجمع خون (هماتوم)
- پارگی جزئی یا کامل (قطع)
از آنجا که نخاع توسط ستون فقرات احاطه و محافظت می‌شود، آسیب‌های وارده به ستون فقرات یا بافت همبند آن (مانند دیسک‌ها و رباط‌ها) نیز می‌توانند باعث آسیب رساندن به نخاع شوند. چنین صدماتی شامل موارد زیر هستند:
- شکستگی‌ها
- جابجایی کامل مهره‌های مجاور
- دررفتگی جزئی مهره‌های مجاور
- شل شدن پیوندهای رباط (متشکل از بافت همبند) بین مهره‌های مجاور
رباط‌ها ممکن است به قدری شل شوند که مهره‌ها آزادانه به حرکت درآیند. این آسیب‌ها ناپایدار در نظر گرفته می‌شوند. هنگام حرکت مهره‌ها ممکن است فشردگی نخاع یا اختلال خونرسانی به آن منجر به آسیب ریشه‌های عصبی نخاع شوند. آسیب ناپایدار به ستون فقرات ممکن است بلافاصله به نخاع آسیب نرساند. به عنوان مثال آسیب ممکن است باعث اسپاسم عضلات حمایت‌کننده از ستون فقرات شود. این عضلات از حرکت زیاد مهره‌ها جلوگیری می‌کنند. هرچند پس از ساعت‌ها یا روزها اسپاسم عضلانی ممکن است فروکش کند و مهره‌ها قادر به حرکت آزادانه خواهند بود. چنین روندی می‌تواند به نخاع آسیب برساند.
تقریباً تمام افرادی که دچار ضایعه نخاعی می‌شوند از ناحیه ستون فقرات آسیب میبینند. با این حال بعضی اوقات در کودکان این اتفاق رخ نمی‌دهد (آسیب نخاعی در کودکان).
شایع‌ترین علت صدمات نخاعی تصادفات وسایل نقلیه موتوری است که تقریباً نیمی از موارد را تشکیل می‌دهند. علل دیگر شامل زمین خوردن، ورزش، حوادث ناشی از کار و خشونت (مانند چاقو یا زخم گلوله) هستند.
در میان افراد مسن زمین خوردن شایع‌ترین علت است. افراد مسن به دلیل شرایطی مانند پوکی استخوان و آرتروز (بیماری دژنراتیو مفصل) در معرض خطر بیشتر وارد شدن آسیب جدی به ستون فقرات هستند.
علائم صدمات نخاعی و ستون فقرات
اگر ستون فقرات آسیب دیده باشد معمولاً در ناحیه آسیب دیده گردن یا کمر احساس درد وجود دارد. ناحیه بالای قسمت آسیب دیده به خصوص در صورت وجود شکستگی ممکن است به لمس حساس باشد. اگر نخاع آسیب دیده باشد، اعصاب در محل و زیر محل آسیب دیده دچار اختلال عملکردی می‌شوند. این اختلال موجب از بین رفتن کنترل عضلات و حس لامسه می‌شود. هرچند در کودکان ممکن است آسیب نخاعی موجب از کار افتادگی موقت و کوتاه مدت اعصاب گردد. کودک آسیب‌دیده ممکن است دردی شبیه به رعد و برق در بازوها یا پاها احساس کند.
محل آسیب نخاعی، نوع و میزان عملکرد از بین رفته در بازوها و پاها را مشخص می‌کند. به عنوان مثال اگر نخاع از ناحیه گردن آسیب ببیند ممکن است حرکت و احساس در بازوها و پاها از دست برود. همچنین آسیب‌دیدگی در پایین نخاع ممکن است تنها منجر به بروز اختلال در عملکرد پاها شود. ممکن است بدون در نظر گرفتن محل آسیب نخاعی توانایی ادرار کردن یا دفع مدفوع و عملکرد جنسی در فرد از بین برود.
در زمان آسیب عصبی از دست دادن کنترل یا حس عضله بسته به شدت آسیب ممکن است موقتی یا دائمی، جزئی یا کلی باشد. صدمه‌ای که باعث قطع نخاع یا از بین رفتن مسیرهای عصبی در نخاع می‌شود منجر به فلج دائمی می‌شود. صدمه مختصری که به نخاع آسیب می‌رساند ممکن است ضعفی موقتی ایجاد کند. این ضعف ممکن است روزها، هفته‌ها یا ماه‌ها طول بکشد. گاهی اوقات تورم، علائمی را ایجاد می‌کند که آسیب‌دیدگی را شدیدتر از آنچه که هست نشان می‌دهد. در این مواقع علائم معمولاً با از بین رفتن تورم کاهش می‌یابند.
از دست دادن جزئی کنترل عضلات منجر به بروز ضعف عضلانی می‌شود. فلج معمولاً به از دست دادن کامل کنترل عضلات اشاره دارد. در زمان فلجی عضلات غالباً شل می‌شوند و خاصیت ارتجاعی خود را از دست می‌دهند. در این حالت رفلکس‌های عضلانی که پزشکان با استفاده از چکش رفلکس بررسی می‌کنند ضعیف هستند یا وجود ندارند. اما در زمان آسیب‌دیدگی نخاع ممکن است فلجی طی هفته‌های بعد به اسپاسم عضلانی طولانی مدت و غیر ارادی (که فلج اسپاستیک گفته می‌شود) تبدیل گردد. در این حالت رفلکس‌های عضلانی از حد طبیعی قوی‌تر هستند.
تشخیص صدمات نخاع و ستون فقرات
- تصویربرداری
افرادی که علائم آسیب ستون فقرات دارند (مانند درد قابل توجه در استخوان‌های گردن یا کمر) و کودکانی که حتی علائم مختصری از آسیب عصبی یا درد در دست‌ها یا پاها را نشان می‌دهند باید در بخش اورژانس ارزیابی شوند.
صدمات ستون فقرات (که استخوان‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند) و نخاع از طریق آزمایش‌های تصویربرداری تشخیص داده می‌شوند.
- اشعه ایکس: در صورت بروز آسیب، پرتونگاری با اشعه ایکس اغلب انجام می‌شود. اشعه ایکس را می‌توان بلافاصله و معمولاً زمانی که فرد هنوز در بخش اورژانس است، انجام داد. اشعه ایکس می‌تواند صدمات استخوان‌های ستون فقرات را نشان دهد اما ضایعات نخاعی با این روش قابل مشاهده نیستند.
- توموگرافی کامپیوتری (سی تی اسکن): حتی در صورت عکسبرداری با اشعه ایکس یا عدم انجام آن سی تی اسکن پس از آسیب نخاعی انجام می‌شود. سی تی اسکن دقیق‌ترین روش آزمایشی برای صدمات ستون فقرات است و می‌تواند بیشتر صدمات استخوانی را نشان دهد.
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (ام آر آی): ام آر آی بهترین آزمایش برای بررسی صدمات نخاع و رباط‌های ستون فقرات است. هرچند سی تی اسکن به طور کلی قبل از ام آر آی انجام می‌شود. دسترسی به سی تی اسکن نسبت به ام آر آی راحت‌تر است. همچنین ام آر آی همانند سی تی اسکن آسیب‌دیدگی استخوان را با جزئیات نشان نمی‌دهد.
اگرچه ام آر آی برای ارزیابی نخاع و رباط‌های ستون فقرات مناسب‌ترین روش است اما گاهی اوقات به دلیل دستگاه‌های جایگذاری‌شده در داخل بدن مانند ضربان‌ساز قلب استفاده از آن امکان پذیر نیست. در این موارد ممکن است میلوگرافی سی تی انجام شود. میلوگرافی سی تی نوعی سی تی اسکن است که پس از تزریق رنگ پرتوبند به فضای اطراف نخاع انجام می‌شود. میلوگرافی سی تی می‌تواند ساختارهای جابه‌جا شده‌ای را نشان دهد که روی نخاع فشار وارد می‌کنند.
پیش‌آگهی صدمات نخاع و ستون فقرات
اگر فلج جزئی باشد و حرکت یا احساس در هفته اول بعد از بروز آسیب شروع به بازگشت کند، احتمال بهبودی بیشتری وجود دارد. اگر عملکرد طی 6 ماه بازیابی نشود، احتمال باقی ماندن جراحات دائمی است. هرچند مطالعات متعددی نشان داده‌اند که بهبودی تا یک سال پس از آسیب امکان پذیر است.
عوارض آسیب نخاعی
برای افرادی که ضعیف یا فلج هستند توانایی حرکت، محدود یا غیرممکن می‌شود. در نتیجه این افراد در معرض خطر ایجاد لخته خون، زخم‌های ناشی از فشار، کوتاه شدن دائمی عضلات (انقباض)، عفونت‌های دستگاه ادراری و ذات الریه هستند.
درمان صدمات نخاعی و ستون فقرات
- ایجاد ثبات
- عمل جراحی در صورت لزوم برای تثبیت ستون فقرات
- توانبخشی
افرادی که احتمال صدمات نخاعی در آن‌ها وجود دارد تنها باید توسط پرسنل اورژانس جابه‌جا شوند. اقدام اولیه حصول اطمینان از توانایی تنفس و جلوگیری از بروز آسیب بیشتر است. بنابراین پرسنل اورژانس هنگام جابه‌جایی فرد دچار صدمات ستون فقرات توجه بسیاری در ثابت نگه داشتن گردن دارند. معمولاً فرد محکم به یک تخته بسته می‌شود و برای جلوگیری از حرکت با احتیاط در اطراف او پد قرار داده می‌شود. برای جلوگیری از حرکت گردن ممکن است از آتل سخت استفاده شود. در صورت آسیب دیدن شدید ستون فقرات ممکن است مهره‌ها دیگر در جای خود قرار نگیرند یا شکسته شوند و منجر به بی‌ثباتی ستون فقرات گردند. بنابراین حتی حرکت جزئی در فرد آسیب دیده می‌تواند باعث جابه‌جایی ستون فقرات شود و به نخاع فشار وارد کند. فشار روی نخاع خطر بروز فلج دائمی را افزایش می‌دهد.
آتل گردنی فیلادلفیا
در صورت تجمع خون و خرده‌های استخوان و فشار آن‌ها بر نخاع عمل جراحی مورد نیاز است. اگر ستون فقرات ناپایدار باشد، فرد باید تا زمانی که استخوان و سایر بافت‌ها فرصت بهبودی داشته باشند ثابت نگه داشته شود. گاهی اوقات متخصص جراح میله‌های فولادی را جایگذاری کرده و ستون فقرات را تثبیت می‌کند. بنابراین ستون فقرات دیگر نمی‌تواند حرکت کند و باعث وارد کردن صدمه اضافی شود. اگر صدمه فقط باعث از دست دادن عملکرد به میزان جزئی شود عمل جراحی که بلافاصله انجام می‌شود می‌تواند فرد را قادر به بازیابی عملکرد بیشتر و تحرک در کوتاه مدت کند. با این حال بحث در خصوص بهترین زمان برای جراحی بین متخصصین ادامه دارد. عمل جراحی ستون فقرات ممکن است توسط جراحان مغز و اعصاب یا جراحان ارتوپدی انجام شود.
مصرف دارو نیز است مفید باشد.
- مسکن‌ها (ضد دردها): اگر صدمات ستون فقرات باعث درد شوند، داروهای مسکن تجویز می‌شوند. در ساعات و روزهای اول معمولاً از مواد اپیوئیدی استفاده می‌شود. مسکن‌های ملایم‌تری مانند استامینوفن یا ایبوپروفن ممکن است بعداً تجویز شوند.
- شل‌کننده‌های عضلانی: در صورت ایجاد فلج اسپاستیک ممکن است داروهای شل کننده عضلانی مانند باکلوفن یا تیزانیدین تجویز شوند.
مراقبت خوب از بیمار می‌تواند از بروز عوارض ناشی از بستری شدن مانند زخم‌های ناشی از فشار، عفونت‌های دستگاه ادراری، لخته شدن خون در پاها و ذات الریه جلوگیری کند.
درمان‌های آزمایشی برای تحریک رشد اعصاب نخاعی در دست بررسی هستند. به عنوان مثال می‌توان نوع خاصی از گلبول‌های سفید خون (ماکروفاژ) را از خون استخراج و سپس مجدداً به فرد آسیب دیده تزریق کرد. ماکروفاژهای تزریق شده به تسریع روند حذف مواد زائد تولید شده در اثر واکنش بدن به صدمات کمک می‌کنند. همچنین این ماکروفاژها احتمالاً موادی جهت کمک به بازسازی اعصاب را ترشح می‌کنند. داروهای تجربی می‌توانند به فضای اطراف نخاع تزریق (از طریق اپیدورال) یا از طریق دهان مصرف شوند. استفاده از سلول‌های بنیادی (سلول‌های غیرویژه‌ای که سلول‌های تخصصی دیگری نیز می‌توان از آن‌ها استخراج کرد) روش درمانی احتمالی دیگری است که نیاز به بررسی بسیار بیشتری دارد.
توانبخشی از جمله فیزیوتراپی و کاردرمانی می‌تواند به افراد در بهبود سریع‌تر یا کامل‌تر کمک کند. بیماران معمولاً به حمایت عاطفی و غالباً مشاوره و داروهای ضد افسردگی نیاز دارند. افسردگی معمولاً در مواردی ایجاد می‌شود که صدمات ستون فقرات منجر به معلولیت شوند.
سؤالات متداول
1. دو ناحیه اصلی ستون فقرات که معمولاً آسیب میبینند، کدامند؟
رایجترین نقاط آسیب، نواحی گردنی و قفسه سینه هستند. SCI علت شایع معلولیت مادام العمر (دائمی) و مرگ در کودکان و بزرگسالان است. ستون فقرات 33 مهره دارد.
2. چه علائم احتمالی نشان دهنده‌ی صدمات ستون فقرات هستند؟
برخی از علائم صدمات نخاعی و ستون فقرات عبارتند از:
- مشکل در راه رفتن
- از دست دادن کنترل مثانه یا روده
- ناتوانی در حرکت دادن بازوها یا پاها
- احساس بی‌حسی یا گزگز در اندام‌های انتهایی
- بیهوشی
- سردرد
- درد، فشار و سفتی در ناحیه کمر یا گردن
- علائم شوک
- حالت غیر طبیعی قرارگیری سر
