پوکی استخوان به معنی کاهش تراکم استخوان و تحلیل رفتن استخوان است که می تواند باعث افزایش ریسک شکستگی شود. غالبأ تصور بر این است که استخوان‌ها ساختار سخت و محکمی دارند ولی حقیقت این است که بافت استخوان از یک منبع غنی خون، سلول‌هایی موسوم به اوسئوکلاست‌ها که دائما در حال تجزیه و باز جذب استخوان قدیمی هستند و استئوبلاست‌ها که وظیفه استخوان سازی را به عهده دارند، تشکیل شده است.
با بروز پوکی استخوان، این تعادل دچار اختلال شده و به ازای ساخته شدن استخوان های جدید، استخوان های قدیمی بیشتری باز جذب می شوند. در نتیجه، استخوان‌ها مانند لانه زنبور پر از حفره و فضای توخالی می شوند.
پوکی استخوان بدون علامت است، چون تراکم پایین استخوان اصلا باعث درد نمی شود. در اکثر موارد در اثر شکستگی فرد متوجه بیماری پوکی استخوان خود می شود. بیشترین جایی که در اثر پوکی استخوان دچار شکستگی می شوند لگن، ستون فقرات، مچ دست و شانه هستند.
ریسک فاکتورهای پوکی استخوان
عوامل قابل تغییر و غیر قابل تغییر باعث بروز بیماری پوکی استخوان می شوند.سبک زندگی، مصرف دارو، هورمون های جنسی جزء ریسک فاکتورهای قابل تغییر، و وراثت، جنسیت و سن از ریسک فاکتورهای غیرقابل تغییر محسوب می شوند. اکثر افراد مبتلا به پوکی استخوان دارای این ریسک فاکتورها هستند ولی ممکن است بدون وجود این عوامل نیز فرد دچار این بیماری شود.
علائم و نشانه های پوکی استخوان
از آنجایی که پوکی استخوان در مراحل اولیه بدون علامت است به آن بیماری خاموش گفته می شود. تا زمانی که فرد دچار شکستگی ناگهانی استخوان نشود متوجه تحلیل رفتن بافت استخوان‌هایش نمی شود. وقتی بیماری کاملا استخوان را درگیر می کند این علائم بروز می کنند:
- کمر درد
- شکستگی استخوان
- تغییر وضعیت بدن و کوتاه شدن قد
تشخیص پوکی استخوان
پوکی استخوان با اندازه گیری تراکم مواد معدنی استخوان تشخیص داده می شود. تراکم مواد معدنی استخوان، جرم استخوان هر فرد را نشان مشخص می کند. سنجش تراکم مواد معدنی استخوان پوکی استخوان را تشخیص می دهد، میزان پاسخ به درمان را می سنجد و احتمال بروز شکستگی در آینده را تخمین می‌زند. برای اطمینان از وضعیت سلامت استخوان‌ها سنجش تراکم استخوان روش مناسبی است.
روش های درمان پوکی استخوان
از روش های دارویی (درمان با دارو) و غیر دارویی (بدون استفاده از دارو) برای درمان پوکی استخوان استفاده می شود.
ماهیت و میزان پیشرفت بیماری، جنسیت، سن، سابقه آسیب های قبلی و ریسک شکستگی در انتخاب روش درمان موثر هستند. هدف اصلی از درمان، کاهش ریسک شکستگی، کاهش درد، پیشگیری از ایجاد معلولیت و تحلیل رفتن کامل استخوان می باشد.
کلسیم
استخوان های ما بیشتر از هر ماده معدنی به کلسیم نیاز دارند. ماده اصلی سازنده استخوان و دندان کلسیم است. بدن ما هر روز کلسیم از دست می دهد، بنابراین باید غذاهای سرشار از کلسیم مصرف کنیم.
اکثر سالمندان غذاهایی مصرف می کنند که کلسیم اندکی دارند. با افزایش سن، هضم فرآورده های لبنی سرشار از کلسیم، مثل شیر، پنیر، ماست و بستنی دشوار تر می شود. چون در اثر افزایش سن بدن نمی تواند قندهای فرآورده های لبنی را فرآوری کند ، احتمال عدم تحمل لاکتوز افزایش پیدا می کند.
طبق توصیه پزشکان، هر فرد بالای ۵۰ سال باید روزانه حداقل ۱,۲۰۰ mg کلسیم دریافت کند. از این روی باید غذاهای سرشار از کلسیم مثل فرآورده های لبنی مصرف شود. مواد خوراکی بسیاری وجود دارند که منبع غنی خوبی برای کلسیم به شمار می روند. در صورتی که از رژیم غذایی خود کلسیم کافی دریافت نمی کنید می توانید از مکمل های کلسیم که به راحتی در دسترس هستند و گران هم نیستند استفاده کنید. این مکمل‌ها به صورت کربونات کلسیم (متداول تر است) یا سیترات کلسیم (کمی گران تر است ولی هضم راحت تری دارد) عرضه می شوند. بهترین روش جذب این مکمل‌ها این است که در چندین دوز مثلا هر دوز ۶۰۰ mg مصرف شوند. سیترات کلسیم بدون غذا به خوبی قابل جذب است اما مصرف کربونات کلسیم همراه با غذا بهترین میزان جذب را دارد.
مواد خوراکی که منبع کلسیم به شمار می روند :
- ساردین با استخوان در روغن : ۳۷۰mg در هر ۳ اونس
- آب پرتقال غنی شده با کلسیم : ۳۰۰mg در هر فنجان
- ماست : ۳۲۰mg در هر فنجان
- شیر: ۳۰۰mg در هر فنجان
- پنیر سوییسی : ۲۶۰mg در هر تکه
- کلم پیچ : ۲۰۰mg در هر فنجان (پخته)
- کنسرو سالمون با استخوان : ۱۹۰mg در هر ۳ اونس
- بروکلی : ۱۷۰mg در هر فنجان
- توفو(پنیر سویا) : ۱۵۰mg در هر ۴ اونس
- بستنی : ۱۰۰mg در هر فنجان
- تخم مرغ: ۵۵mg برای یک تخم مرغ متوسط
- شیرخشک فاقد چربی: ۵۰mg در هر قاشق چایخوری
امروزه فرآورده های لبنی فاقد لاکتوز بسیاری مثل شیر(Lactaid™) و بستنی در بازار عرضه می شوند. بعضی از پنیرهای کهنه (مثل چدار بسیار تند و تیز) و ماست کلسیم لاکتوز کمتری دارند. برخی از آب پرتقال‌ها و زغال اخته‌ها با کلسیم غنی شده و به اندازه یک لیوان شیر حاوی کلسیم هستند.
ویتامین دی
برای جذب کلسیم بدن ما به ویتامین دی نیاز دارد. ویتامین دی در اثر تماس مستقیم با نور خورشید در پوست تشکیل می شود. اما عوامل متعددی مانع از تولید کافی ویتامین دی می شوند:
- مصرف زیاد ضد آفتاب
- قرار نگرفتن پوست در برابر نور خورشید به اندازه کافی
- تغییرات پوست در اثر افزایش سن که موجب کاهش تولید ویتامین دی می شود
- صرف زمان اندک در فضای باز با افزایش سن
با مصرف ویتامین دی موجود در غذاهای غنی شده با ویتامین دی مثل نان، شیر و آب میوه های غنی شده می توان تولید ناکافی آن در پوست را جبران کرد. مصرف مکمل های ویتامین دی نیز مفید است. توصیه می شود روزانه ۸۰۰ الی ۱۰۰۰ واحد بین المللی (IU) ویتامین دی مصرف شود. اما اگر بدنتان دچار کمبود ویتامین دی باشد باید مقدار بیشتری مصرف کنید. برای تعیین سطح ویتامین دی باید آزمایش خون دهید.حداقل مقدار ویتامین دی لازم در سرم خون، برای داشتن استخوان سالم ۳۰ ng/ml (75nmol/L) است.
داروهای پوکی استخوان
پزشک برای درمان پوکی استخوان داروهایی را تجویز می کند که برای کاهش یا معکوس کردن روند تحلیل استخوان ساخته شدند، و شامل موارد زیر است:
- بیس فسفونات ها (فوزاماکس، رزیدرونات آکتونل، زولیدرونیک/آکلاستا)
- دنوسوماب (پرولیا)
- استرونتیوم رانلات (پروتوس)
- تعدیل کننده های انتخابی گیرنده استروژن (SERMS) (رالوکسیفن/اویستا)
- هورمون درمانی (HRT)
- تری پاراتید
برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد داروها با پزشک متخصص خود مشورت کنید.
آتل بندی
اگر پوکی استخوان همراه با درد شدید باشد ، آتل بندی روش درمانی بسیار خوبی محسوب می شود. آتل دامنه حرکت ناحیه ای که دچار پوکی استخوان شده است را محدود می کند.
فیزیوتراپست چه کمکی می تواند به بیماران پوکی استخوان بکند؟
جلوگیری از پیشرفت بیماری
تحلیل رفتن استخوان برگشت پذیر نیست ولی می توان برای جلوگیری از شکننده تر شدن استخوان‌ها اقداماتی را انجام داد. انجام تمرینات تحمل وزن که به استخوان فشار وارد می کنند باعث تحریک فعالیت اوستئوبلاست‌ها و بازسازی استخوان می شوند. پیاده روی (فشار به ستون فقرات و استخوان دراز پا وارد می کند) و وزنه زدن جز این تمرینات به شمار می روند.
جلوگیری از افتادن
وقتی به پوکی استخوان مبتلا شدید باید مراقب باشید تا جاییکه ممکن است نیوفتید چون افتادن مهمترین عامل شکستگی است. فیزیوتراپیست با این روش‌ها به شما کمک می کند از افتادن جلوگیری کنید:
- انجام تمرینات تعادلی برای بهبود تعادل بدن و حس تعادل
- ارزیابی نیاز به استفاده از یک وسیله کمکی مثل واکر یا عصا، تنظیم کردن آن برحسب قد شما و آموزش نحوه استفاده صحیح از آنها.
- ارزیابی محل زندگی برای شناسایی عواملی که ممکن است موجب افتادن شما می شوند.
- آموزش تمرینات قدرتی و انعطاف پذیری برای بهتر کردن حرکت
وضعیت قرار گیری بدن
با پیشرفت پوکی استخوان، ستون فقرات دچار خمیدگی و گرد شدن پشت می شود. در مراحل پیشرفته پوکی استخوان، در بالای کمر قوز داوگر ایجاد می شود. فیزیوتراپ به بیماری که دچار این وضعیت شده، ورزش های را آموزش می دهد تا فرد وضعیت بدن مناسبی پیدا کند و بیش از این پشتش گرد نشود. این بیماران از انجام برخی از ورزش‌ها باید خودداری کنند ( ورزش هایی که انحنای کمر را درگیر می کنند مثل بشین پاشو) و باید ورزش هایی که باعث تقویت عضلات بازکننده ستون فقرات و عضلات عمقی تر شکم می شوند به بیمار آموزش داده شود.
توانبخشی شکستگی
گاهی حتی با وجودی که کاملا مراقب هستیم احتمال دارد بیفتیم و استخوانمان دچار شکستگی شود. بعد از یک دوره گچ گیری و ترمیم شکستگی (حدود ۶ الی ۸ هفته زمان می برد)، برای جلوگیری از سفت شدن مفصل و افزایش قدرت ناحیه آسیب دیده و رسیدن به وضعیت قبل آسیب از یک فیزیوتراپیست کمک بگیرید.
آیا می توان از ابتلا به پوکی استخوان پیشگیری کرد؟
بله، تا حدودی پوکی استخوان قابل پیشگیری است. مقدار جرم استخوان هر فرد ارثی است ولی می توانیم رفتار‌هایی که به استخوان سازی و تقویت آنها کمک می کنند را بیشتر مورد توجه قرار دهیم.
استخوان را یک حساب بازنشستگی در نظر بگیرید. اگر از همان جوانی به فکر دورانی که دیگر قادر به کار کردن نیستید، شروع به پس انداز کنید، هنگام نیاز به پول دیگر درمانده نخواهید بود. به همین صورت، اگر قبل از تحلیل رفتن استخوان‌ها ، استخوان سازی کافی داشته باشید، هنگام پیری وقتی بدن شروع به تحلیل رفتن می کند، ذخیره استخوان کافی در اختیار خواهید داشت. ولی برای ذخیره کردن هیچ گاه دیر نیست. در صورتی که پوکی استخوان با سنجش تراکم استخوان (BMD) تایید شد ، باید به انجام عادات رفتاری زیر روی آورید:
- داشتن رژیم غذایی که به استخوان سازی کمک می کند مثل :
- مواد غذایی سرشار از کلسیم (لبنیات، ساردین و سالمون با استخوان)
- میوه و سبزیجات سرشار از کلسیم، منیزیم، ویتامین سی و ویتامین کا (سبزیجات دارای برگ سبز، بروکلی ، فلفل قرمز، پرتقال) و مواد غذایی غنی شده مثل سرلاک و نان
- کاهش مصرف خوراکی ها و نوشیدنی هایی که مانع جذب کلسیم می شوند مثل غذاهای حاوی سدیم زیاد، پروتئین زیاد ، کافئین و نوشابه.
- مصرف مکمل های کلسیم و ویتامین دی در صورت نیاز.
- انجام تمرینات تحمل وزن حداقل ۳۰ دقیقه در اکثر روزهای هفته .
- ترک کردن سیگار
- داشتن خواب کافی: طبق مطالعات انجام شده، زنانی که شب‌ها کمتر از ۵ ساعت می خوابد نسبت به افرادی که ۷ ساعت در شب می خوابند، تراکم استخوان کمتری دارند.
